Korumalı alınması gereken numune parametreleri

(Görsel Kaynak: www.achelablaboratoryservices.co.ke)

    Endüstriyel atıksulardan ya da arıtılmış endüstriyel atıksulardan alınan numunelerde bazı parametrelerin korumalı alınması gerekir. Bu koruma işlemi numunelerin laboratuara teslim edilmesi için geçen sürede koruma sağlamak amacı ile uygulanır. Analiz sonuçlarında istenen parametrelerin doğru değerler ile sonuçlanabilmesi için bu bir elzemdir. TS EN ISO/IEC 17025 “Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarının Yeterliliği İçin Genel Şartlar” standardı altında akredite olmuş laboratuvarlardan, deney numunesinin korunması şartının sağlanmış olması istenir. Bu husus TS EN ISO/IEC Standardının 5.8.1 maddesinde şu şekilde geçer: “Laboratuvar, deney veya kalibrasyon numunesinin doğruluğunun, laboratuvarın ve müşterinin çıkarlarının korunması için gereken bütün önlemleri de içeren, deney ve/veya kalibrasyon numunesinin nakli, laboratuvara kabul edilmesi, işaretlenmesi, korunması, muhafazası ve/veya atılması için prosedürlere sahip olmalıdır.”

    Bazı parametrelerin değerleri zamana bağlı olarak değişmeyeceğinden bu parametreler için numune koruma altına alınmasını gerekmez. Bu parametreler şunlardır: AKM (Askıda katı madde) , Yağ ve gres (Y-G) ve sülfattır. (SO4) Bu parametrelerin numune şişesi içerisindeki konsantrasyonları, numune sonucunu değiştirecek nitelikte farklılığa uğramaz.

    Normal şartlar altında konsantrasyon değeri değişmeden laboratuvara götürülmesi gereken numunelerde bu şartı sağlamanın en kolay yolu numuneleri bir buz dolabı içerisinde saklamaktır. Çoğu zaman numuneleri bir buz içerisinde saklamak da numunelerin laboratuvara gidene kadar korunmasında yeterli olacaktır. Eğer numune buz dolabında saklanacaksa bir an evvel 4°C ’lik bir buz dolabına koyulmalıdır.

    Uygun koşullarda yapılan koruma yöntemleri sadece geçici bir koruma sağlar. Numune daha numune kabına koyulur koyulmaz hızlıca değişmeye başlayacağı için tam manası ile süresiz koruma, atıksu numunesi için mümkün değildir. 

    Mesela, bazı iyonlar atıksuda kimyasal olarak değişebilir. Metal iyonları çözünemeyen tuzlar olarak çökebilir veya numune şişesinin kabı (darası) tarafından absorbe edilebilirler. Numune içerisindeki çözünmüş gazlar ve pH, numune alımından dakikalar sonra değişebilir, bu yüzden numune alma esnasında özellikle pH yerinde ölçülmelidirler. Pratik uygulamalarda çözünmüş gazlar ve pH’ı koruma altına almanın bir metodu yoktur.

 Sanayi atıksularında sıkça rastlanan numune parametrelerin koruma metotlarını kısaca  şu şekilde özetleyebiliriz:

pH: Çözünmüş gazlar gibi yerinde ölçülür. Koruma metodu yoktur. 

Koi (Kimyasal Oksijen İhtiyacı): Litre başına 2 ml olacak şekilde derişik sülfürik asit (H₂SO₄) eklenir. 7 güne kadar koruma sağlar.

Ağır Metaller: (Kurşun, bakır, demir, nikel, çinko): Litre başına 5ml olarak nitrik asit (HNO₃) eklenir. Bu işlem 6 aya kadar ağır metallerin Atıksu içerisindeki konsantrasyonunu koruyacaktır.

          Siyanür (CN): Litre başına 5 ml olarak kostik (NaOH) eklenir. pH>12 olacak şekilde ayarlanır. Ancak kostiğin eklenmesi siyanür konsantrasyonunun hızlıca azalmasına ya da artmasına yol açabilir. Bu sebeple kostik eklenmesine ilaveten 4°C’lik bir buz dolabına koyulması daha doğru bir numune sonucu elde etmede yardımcı olabilir.

          Sülfür: Numune şişelerinin hava almaması önemlidir. İlk önce 1 litreye 3,25 ml çinko asetat karşılık gelecek miktarda ilave edilip karıştırılır. Daha sonra litre başına 1,75 ml gelecek şekilde kostik (NaOH) eklenir. 9<pH<=11 olmalıdır.

       Fenol: Yaklaşık 1 litreye 1 gr olacak şekilde Bakır(II) Sülfat Pentahidrat (CuSO4.5H2O) eklenir. Daha sonra litre başına 5 ml olacak şekilde fosforik asit (H3PO4) eklenir.

       Toplam Azot, Nitrat, NH3, Amonyum Azotu: Birim litreye 5 ml olacak şekilde derişik sülfürik asit (H₂SO₄) eklenir. Numune kabı hava almayacak şekilde kapatılıp çalkalanır. pH<2 olmasına dikkat edilmelidir.

    Hangi koruma metodu kullanılmış olursa olsun, alınan numuneler ve numune analizleri arasındaki süre (Laboratuvara teslim etme ve analiz işlemine başlanması) mümkün olduğunca kısa tutulmalıdır.

Numune alma noktası ve numune türleri

    Söz konusu sadece şehir alt yapılarında kanalizasyon sistemlerinin bulunduğu işletmelerin faaliyetlerinden meydana gelen endüstriyel atıksuların arıtılması olunca, numune alma noktasına göre numune türlerini 3 şekilde isimlendirebiliriz:

    

    1-Tekli numuneler. (Anlık alınan numuneler)

    2-Kompozit numuneler.

    3-Karakterizasyon numuneleridir.

    

    Tekli numuneler ya da anlık numuneler, tek bir noktadan tek zamanlı olarak alınan numunelerdir. Arıtma tesisi çıkışından ya da girişinden alınan numuneler, üretim proseslerinden alınan karakterizasyon numuneleri tekli numunelerdir. Bunlar niteliği zamana göre değişmeyecek veya farklılık göstermeyecek numunelerdir. Genellikle denetim personelinin numune muhafaza kabı ile aldığı numuneler, tekli numunelere örnek olarak gösterilebilir. Bunlar daha çok kesikli sistem olarak çalışan ön arıtma sistemlerinden alınan numunelerdir. Günlük debisi nispeten düşük atık su kaynaklarıdır. Firma faaliyetinden farklı zamanlarda oluşabilen aynı nitelikteki atık sudur, gün içerisinde ya da haftalık olarak terkibi değişmediği için anlık olarak alınır.

    Tekil yani anlık alınan numuneleri genellikle arıtma tesisi çıkışı ya da arıtma tesisi girişi olarak ikiye ayırıp inceleyebiliriz. Arıtma tesisi çıkışından alınan numuneler, arıtma işleminin düzgün yapılıp yapılmadığını, dolayısıyla atıksudaki parametrelerin limitleri karşılayıp karşılamayacağını anlamak için yapılır. Denetim esnasında alınan asıl numunedir.

    Arıtma tesisi girişinden alınan atıksular ise aslında karakterizasyon numunesidir. Fakat uygulamada arıtma tesisi girişinden atıksu alınmasının sebebi, arıtılacak olan suyun gerçekten endüstriyel bir proses atıksuyu olup olmadığını anlamaktır. Yani atıksularını arıtmakla yükümlü olan işletmenin arıtma işlemi yerinde incelenecek ve refakat edilecekse, arıtma çıkışı gibi arıtma girişinden de numune alınır. Bunun sebebi işletmenin aslında temiz olan sözde atıksuyu arıtıyormuş gibi göstermesinin önüne geçmek, yani suistimalleri engellemektir. İşletme denetim personelini yanıltmak istiyorsa temiz suyu arıtmaya kalkabilir çünkü bu sefer limit değerlerini tutturması çok kolaylaşacaktır. Yani aslında arıtma tesisi girişinden alınan numune, üretim proseslerinden gelen ve arıtılmak üzere reaksiyon tankında bekletilen endüstriyel kaynaklı atıksudur.

    

    Kompozit numuneler ya da başka bir deyişle debi ağırlıklı ya da zaman ağırlıklı olan numunelerdir. Bu tür numunelerin alımı için genellikle kompozit numune alma cihazları kullanılmaktadır. Bu tür numunelerin insan eli ile alınması zordur çünkü bir insanın 1 saat ara ile 24 numune alması gibi misallerde görülebileceği üzere yoğun iş gücü gerektirir ve sürdürülebilir olmaz. Kompozit numune cihazları numune alınacak noktaya sabitlenerek, nasıl bir kompozit numune alınacağı cihaz seçenekleri ile tayin edilir. Mesela cihaz 6 gün boyunca her gün saat 00:00 ve 03:00 saatlerinde birer kez olmak üzere toplam 12 numune alması için ayarlanabilir.

Örnek bir kompozit numune alma cihazı Kaynak: enotek.com.tr

    İski AKDY'ne göre bazı şartlarda bazı işletmelerin kompozit numune cihazı alma ve kurma zorunluluğu vardır. AKDY Madde 12-(4), (5) ve (7)'de geçen bu hükümleri şöyle özetleyebiliriz:

    Madde 4: Bu madde, bazı şartlar ve özelliklere göre, bir takım işletmelere kompozit numune cihazı alma ve kurma zorunluluğu getirir: Eğer işletmenin endüstriyel atıksu debisi >= 50 m³/gün (Günlük atıksuyu elli tondan büyük veya elli tona eşit ise) ve atıksuyu toksik parametre içeriyor ise kompozit numune alma cihazı kurmak zorundadır.

    

    Veya yine bir işletmeden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksular toksik parametre ihtiva etsin ya da etmesin, işletmenin endüstriyel atıksu debisi >=200 m3/gün ise (Günlük 200 tona eşit yada 200 tondan daha fazla atıksu kaynaklanıyorsa), bu tip işletmeler, atıksu ön arıtma tesisi çıkışına 6  ay süre içerisinde kompozit numune alma cihazı kurmak zorundadırlar.

    İlgi Yönetmelik Madde 5:   İski idaresinin gerek görmesi halinde sanayi bölgeleri  kanalizasyon şebekesine deşarj noktasına 6 ay içerisinde kompozit numune alma cihazı kurmak zorundadır. Bu madde ile lüzumlu hallerde İski idaresinin organize sanayi bölgesi kanal deşarj noktalarına kompozit numune cihazı koydurma yetkisi vardır.

    İlgi Yönetmelik Madde 7: Kompozit numune alma cihazlarının kontrolünün İski idaresine ait olduğundan bahseder. Bu numune ile de suistimallerin önüne geçilmesi amaçlanmaktadır. Zira, kompozit numune alma cihazı işletmenin ya da organize sanayi bölgesinin müdahalesine imkan verecek bir konumda olursa, ( Kilitli bir sahada olmazsa gibi) firma yetkilileri tarafından cihazın alacağı atıksu değiştirilebileceğinden ya da muhtevası değiştirilebileceğinden, numuneler güvenilirliklerini yitirir.

    Bu tür yüksek debili atıksu kaynaklarında ve önemli kirleticilerin deşarj kontrollerinde kompozit numune alımı esastır.

    

    Karakterizasyon numuneleri ise endüstriyel atıksu karakterini öğrenmek için kullanılır. Aynı zamanda endüstriyel atıksudaki ölçülecek parametreleri belirleme de ve yahut atıksuların kanalizasyon desarj limitlerini sağlayıp sağlamadığının belirlenmesinde de kullanılır. Karakterizasyon numunesi alındığında hangi parametrelere bakılıp bakılmayacağı işletmenin sektörlerini gösteren İski AKDY Tablo-2'den (Yönetmelik sonundaki tablo) görülebilir.

    

    Diğer konularda değindiğim gibi işletme faaliyetinden meydana gelen endüstriyel nitelikli atıksuyun kanal deşarj limitlerini sağladığını iddia ederse bu durumda da işletmenin üretiminden alınan atıksu da karakterizasyon numunesidir. Yani işletme, yaptığı iş itibari ile atıksularına önlem almak zorundadır fakat atıksuyunun temiz olduğunu / kanal deşarj limitlerini sağlayacağını iddia ederse alınacak numunedir.  

    Bu mevzudaki yazımda konuya dair ayrıntıları bulabilirsiniz: İlgili yazım için tıklayın. Bu arada kanal deşarj limitlerinin, kanalın nihai mansabına göre değiştiği mevzusunu da hatırlatalım.

    

    Bazen de sıradışı ve farklı bir sektör ile karşılaşıldığında bu sektörden kaynaklanan atıksu için önlem alınıp alınmaması gerektiğine karar verilemeyeceği durumlarda karakterizasyon numunesi alınır. Numunede hangi parametrelere bakılacağı da sektörün yaptığı iş itibariyle hangi diğer sektörlere yakın olabileceği göz önüne alınarak belirlenir.

    Bu konu ile ilgili bir başka mevzu da her zaman numune verebilme imkanı olmayan kesikli sistemle çalışan arıtma tesisleri için , inşa edilmesi istenen numune bacalarıdır. Bu konudaki yazıma göz atmak isterseniz bu linke tıklayın.

Numune alma bacası

    Kesikli sistem ile çalışan bir ön arıtma tesisinde arıtma periyotları belirsiz zaman aralıklarında olur. Denetim personeli hem firmayı denetlemek hem de arıtma tesisinden numune almak için geldiğinde, numune alamadığı gibi durumlar olur. Bu tür kesikli sistemlerde numune alımının gecikmesi ve uzaması gibi durumlar istenmeyen hallerdir. Denetimin maksadına uygun olabilmesi için arıtma tesisinde yapılan arıtma işleminin standartlara uygun olup olmadığı ve gerçekten kanalizasyon deşarj limitlerini sağlayıp sağlamadığını tespit etmek için numune alımı çok geciktirilmemelidir. Bu husus İski AKDY (Atıksuların Kanalizasyona Deşarj Yönetmeliği) ile de öngörülmüştür.

    

    İski AKDY Madde 12-(9)'da şu şekilde süreler öngörülmektedir: Burada Kmax atıksu kirlilik katsayılarını verir. Bu Kmax değerlerine ilgili yönetmeliğin son kısmındaki Tablo-2'den bakılabilir:

    a)   Kmax 5, 6 olup debisi 1 (bir) m³/gün ve üzeri olan işletmelerden azami 2 (iki) ayda bir,

    b)   Kmax 5, 6 olup debisi 1 (bir) m³/gün’ün altında olan işletmeler ile Kmax 1, 2, 3, 4 olup debisi 5 (beş) m3/gün ve üzeri olan işletmelerden azami 3 (üç) ayda bir,

    c)   Kmax 1, 2, 3, 4 olup debisi 5 (beş) m³/gün’ün altında olan işletmelerden azami 4 (dört) ayda bir olarak uygulanır.

    Bu öngörülen süreler azami numune aralıklarıdır ve uygulanması denetim personeli açısından da işletme personeli açısından da zordur. Endüstriyel atıksu denetimi belirsiz zamanlarda yapıldığı için, kesikli sistemlerde su sürelere uyabilmek her zaman için mümkün olmamaktadır.

    Bu gibi istenmeyen durumların önüne geçmek için ön arıtma tesisi olan işletmeden arıtma tesisi çıkışına numune alma bacası inşa etmesi istenebilir. Bakınız Şekil-1:

    

Şekil 1- Numune alma bacası örneği

    Şekil 1-de misal olarak çizilmiş bir numune alma bacası görülmektedir. Şekildeki A vanası açıldığında arıtılmış atıksu kanalizasyon hattından önce, numune alma bacasına gider. Buradan da yine kendi akış cazibesi ile numune alma bacasının üzerindeki hattan kanal çıkışına gider ve reaksiyon tankı boşalmış olur. Boşaltma işleminden sonra numune alma bacasında, atıksu analizi yapılabilecek kadar bir arıtılmış atıksu kalır. Denetim esnasında B vanası açılarak numune kapları numune alma bacasından doldurulur.

     Bu baca dışarıdan müdahaleye kapalı olmalıdır. İçi açılacak, kapaklı vs. şekilde inşa edilmemelidir. Bu gibi durumlar, suistimal ihtimali ortaya çıkacağından istenmez.

    Bu sistem aynı zamanda dengeleme tankı yetersiz olan işletmeler için de idealdir. Çünkü üretimden gelen atıksuyu artık dengeleme tankı alamamaya başladığında, atıksular reaksiyon tankına aktarılarak bir sonraki arıtma işlemine kadar bekletilebilir. A vanası bu esnada kapalı olacağı için atıksu, numune bacası içerisine sızmaz.

    Unutulmaması gereken bir şey de, denetimdeki numune alma işleminde asıl olanın numunenin reaksion tankından alınması gerçeğidir. Fakat yukarıda bahsedildiği gibi önü alınamayan durumlarda numune alma bacası işletmelerin ve denetim kurumunun işini kolaylaştırır.

Şahit Numune

( Görsel kaynak: http://tr.kangjia-bottles.net )

    Bu yazıda şahit numunenin ne olduğundan, nasıl alındığından ve şahit numune alımı esnasında takip edilen yoldan bahsedeceğim. Önceki yazılardan da anlaşılacağı üzere ön arıtma tesisi olan bir işletme, teknik personeller tarafından denetlenmekte ve numune alınarak deşarj limitleri kontrol altında tutulmaktadır. Müeyyideleri olan bu sürecin sonunda, deşarj limitleri sağlanmadığında firmalara, işletmelere, fabrikalara atık su arıtma bedeli tahakkuku ettirildiğinden bahsedilmişti. Çalışır vaziyetteki ön arıtma tesisinizden teknik personellere verdiğiniz arıtılmış atık su numunesinin iski deşarj limitlerini sağlayacağından eminsiniz; fakat numune sonuçlarından haberdar olduğunuzda vaziyetin hiç de sizin istediğiniz gibi olmadığını gördüğünüz zaman ne yapacaksınız? Bu gibi durumlarda işletmenin itirazlarına temel oluşturabilmesi amacıyla şahit numune alma işlemi bulunmaktadır. Yani "şahit numune", alınan numune sonuçlarına itiraz edilmesi halinde referans olarak kullanılacak bir numune alma işlemidir.

    

    Şahit numune alma işleminin tanımı İski AKDY Madde 3-(oo)'da şu şekilde yapılmaktadır: " Analiz sonuçlarına yapılabilecek itirazların çözümünde kullanılacak, esas numune ile eş zamanlı olarak alınarak aynı koruma şartları altında muhafaza edilerek ilgili Bakanlığın Çevre Referans Laboratuarı’na işletme sahibi nezaretinde götürülen ve analizi yapılan numunedir."

    

    Saha uygulamasında şahit numune alımı şu şekilde yapılır: Rutin kontrol ve denetimler esnasında alınan numune her zamanki gibi denetim ekibi ile iski laboratuvarına götürülürken, eş zamanlı olarak aynı şartlarda, aynı nitelikte ve koruma ( Sülfür gibi koruma ile alınan numune parametreleri için geçerlidir ) şartları altında bir numune daha alınır. Bu şahit numune denetim personelleri ile numuneyi veren firma personelleri ile birlikte, ilgili bakanlıktan (Çevre ve Şehircilik bakanlığı) akreditasyonunu almış bir Çevre Referans Laboratuvarına götürülerek teslim edilir. Bu teslim iski personelleri tarafından tutanakta belirtilir ve tutanaktaki şahit numune teslimi kısmı doldurulur. Kaç adet numune alındığı ve kaç adet şahit numunenin çevre laboratuvarına teslim edildiği not düşülür. Bu şekilde, işletme kendi numunesinin sonuçlarını farklı bir laboratuvara götürdüğü ve bu numune nakli sırasında işletmeye iski tarafından refakat edildiği için, işletme numune sonuçlarına itiraz edebilme hakkı kazanır. Bu gibi bir şahit numune sonucu eğer alınan numunenin sonuçları farklı çıkarsa ne gibi bir yol izleneceği AKDY'nde belirtilmemiştir. 

    

    Bakanlıkça yetkilendirilmiş çevre referans laboratuvarlarını il il  https://elab.cevre.gov.tr/LabSorgu/ adresinden sorgulayabilir ve iletişim bilgilerini öğrenebilirsiniz.